11- ME CHUA
Trong số các cây ăn quả Nhiệt đới không những phân bố khá rộng rải mà còn cho quả và cây cảnh quan rất đẹp cho đường phố, công viên, khuôn viên...
Tên khoa học: Tamaridus indica L.
Họ: Caesalpinoideae – Fabaceae – Leguminosae
Mô tả: Thực vật thân gỗ thường xanh ,mọc chậm, sống lâu nhiều cành nhánh, trong điều kiện thuận lợi cao 25-30m, đường kính 70-80cm. Cây có khả năng chống lại gíobão vì cành nhánh dẻo dai và lá kép lại và rũ xuống khi có tác động mạnh từ bên ngoài.
Vỏ màu xám đậm, xù xì và nứt dọc, trong có nhiều sợi gỗ dài. Lá kép lông chim hai lần dài 7-15cm, mỗi lá kép có 10-20 cặp lá chét, non màu xanh lục nhạt, gìa màu xanh đậm. thường rụng vào ban đêm, trước khi rụng chuyển thành màu vàng và rụng nhiều nhất vào mùa khô.
Hoa tự chùm mọc ở nách lá hoặc cành non, 3 cánh hoa màu vàng gân màu nâu đỏ, 4 nhị màu xanh lục cuốn vào trong, trên mỗi đầu nhị một bao phấn màu vàng,4 đài màu xanh lục sáng.
Quả đậu tròn hơi dẹp, nhiều ngấn, mỗi ngấn chứa một hạt, dài 2-15cm, đường kính 2-3cm, non màu xanh trong thịt quả chua, chín chuyển sang màu nâu hoặc xám nâu, vỏ quả giòn khi chín dễ vỡ trong thịt quả màu nâu hoặc vàng nâu vị chua ( Thái Lan đã lai tạo được giống me có vị ngọt).
Phân bố : phân bố khá rộng rải từ ngang mực nước biển đến 500m. Thích hợp với nhiều loại đất từ đất pha cát, sét trung bình, sét nặng. Không chịu ngập nhưng có khả năng chịu hạng tốt.
Công dụng: Gỗ thớ mịn màu trắng hơi hồng trong lỏi màu nâu đỏ nhưng nhỏ. Lỏi dễ bị nấm xâm hại nếu rể cộc ( rể đuôi chuột ) bị tổn thương hoặc tỉa, cắt cành không đúng kỹ thuật. Ván sàn dễ đánh bóng, trang trí, đồ mộc nhưng hiện nay ở nước ta ít sử dụng. Làm thớt rất tốt nhưng kỵ chặt hoặc bằm rắn .
Trồng cây cảnh quan đường phố, công viên, khuôn viên…Trồng chắn gió ven biển, chung quanh khu công nghiệp. Trồng cây ăn quả.
Thịt quả được sử dụng rất nhiều trong các món ăn Việt Nam như nấu chua, nước mắm, mứt me…Tại Mỹ người ta dùng cơm ( thịt quả) làm thuốc tăng cường sức khỏe. Lá cho trâu bò và phân xanh.
Tạo bonsai
12-PHI LAO
Phòng chống cát bay và là cây cảnh quan đa năng
Tên khoa học: Casuarina equisetifolia
Họ: Casuarinaceae
Tên địa phương: Phi lao/ Thùy dương/ Dương liễu
Mô tả:
Thực vật thân gỗ cao khoảng 10 – 20m, đường kính 20-30cm, ưa sáng mọc nhanh tái sinh hạt chồi rất tốt. Vỏ màu nâu đỏ, nhiều vết nứt dọc và bong ra từng mảnh hình chữ nhật. Nhiều cành nhánh, cành dạng lá kim màu xanh lục, chia làm nhiều đốt, mỗi đốt mang nhiều lá nhỏ hình vẩy màu trắng.
Hoa đơn tính cùng gốc hoặc khác gốc. hoa đực xếp thành vòng chồng chất lên nhau tạo thành hoa màu nâu xen lẫn những chấm nhỏ li ti màu trắng giống đuôi sóc ở đầu cành. Hoa cái có hai lá bắc, hai lá bắc sau này sẽ khô và rắn lại giống như hai vỏ sò ôm lấy quả có cánh. Quả tụ gần giống quả thơm mang nhiều quả nhỏ được kẹp bởi hai mảnh nhỏ trong mỗi quả có một hạt nhỏ có cánh, non màu xanh, gìa màu nâu. Khi khô quả tự tách hạt sẽ bay theo gío. Hạt phát tán nhờ gió.
Phân bố: nguồn gốc tại châu Úc, ở nước ta gây trồng chủ yếu ở các tỉnh dọc bờ biển Việt Nam, trồng cây chắn gió, chống cát bay bảo vệ ven biển giảm sự xói mòn của biển. Tái sinh chồi và hạt rất tốt, chịu đựng được khô hạn, chua phèn và úng tạm thời.
Công dụng: Gổ màu nâu nhạt, vòng năm khá rỏ không bị cong vênh, chịu ẩm ướt. Tỷ trọng 0,978 ( cây gỗ kinh tế- Trần Hợp - Nguyễn Bội Quỳnh) thường dùng làm chất đốt.
Đôi lúc dùng làm đồ mộc nhưng rất giới hạn vì gỗ dễ bị mối mọt .
Trồng rừng chống cát bay, làm cảnh. Người ta thường trồng trong nghĩa trang vì dáng trang nghiêm và tiếng reo vi vu của nó. Hoặc cắt thành tán hình dù để trang trí trong công viên, khuôn viên, đường phố…
Trồng làm bonsai. Giải thưởng cây bonsai đẹp nhất thế giới năm 2007 được trao tặng cho nghệ nhân Ấn Độ
13-Me tây
Một trong những loài tốt nhất cho việc nông lâm kết hợp, là cây che bóng nhưng không gây tác hại cho cây dưới tán và là nguồn cung cấp gỗ chưa được khai thác
Tên khoa học: Samanea saman
Họ Mimosaceae Trinh nữ
Tên địa phương: Me tây - Cồng Sài Gòn - Điệp ngũ
Cây thường xanh cao khoảng 10 – 20m ( tùy thuộc vào khoảng không nơi trồng), dễ nhận biết từ xa qua tán hình dù rộng gần sát mặt đất, phía trên tán luôn luôn điểm nhiều hoa màu hồng. Lá rất nhạy cảm với ánh sáng và tự động khép lại vào những ngày bị mây che, sáng sớm, chiều xuống.
Vỏ cây trưởng thành màu xám nâu, sần sùi, nứt dọc, bong ra từng mãnh. Cây non vỏ màu nâu đỏ, lớp vỏ bên trong màu vàng nâu và có vị đắng.
Lá thường tập trung ở đầu cành, nhánh, gốc cuống lá có điểm nhô cao, lá kép lông chim hai lần, nằm trên cùng mặt phẳng, 2- 6 cặp lá kép, mỗi lá kép có 6 – 16 cặp lá chét hình chữ nhật gần giống hình thoi; mặt trên xanh sáng; mặt dưới mờ và phủ nhiều lông tơ màu trắng; dài 2-4cm; rộng 1- 2cm; phía trong lá chét nhỏ hơn phía ngoài; lá chét rất nhạy cảm với ánh sáng: trời sắp mưa hoặc bị mây che, trước bình minh và hoàng hôn lá sẽ tự động đóng lại và rũ xuống. Trong điều kiện khô hạn cây rụng lá nhiều nhưng không trơ cành. Sau 1 tuần lá non mọc trở lại. trong điểu kiện ẩm ướt cây thường xanh, ít rụng lá
Hoa tự chùm mọc ở nách lá đầu cành, nhiều hoa nhỏ tập trung thành cụm màu hồng, rộng 5-6cm, cao 4-5cm, nhị hoa có hai màu: trên màu hồng đỏ, dưới màu trắng, hoa giữa lớn hơn các hoa khác, không cuống, mỗi hoa có nhiều cánh, chỉ có hoa lớn nằm giữa thụ phấn, kết thành trái (quả), hoa tiết ra mật để hấp dẫn con trùng. Phần lớn hoa nhôn trên tán lá trông rất đẹp.
Trái chín vỏ màu nâu đen hình khối chữ nhật dài 10-20cm, rộng 15-19mm, dầy 6mm, thẳng hơi cong ở đầu, không bị nứt tét nhưng thường dễ bị gẫy, cơm màu vàng nâu dính chứa nhiều đường và có thể ăn được ( người ta sử dụng trái này cho ngựa đua và ngựa kéo xe ăn để phục hồi sức khỏe). Mỗi trái 15-20 hạt, 4.000-6.000 hạt/kg. hạt phát tán nhờ gia súc hoặc thú nhỏ.
Phân bố: khá rộng từ ngang mực nước biển đến 400m cao, lượng mưa bình quân hàng năm 600-3.000mm/năm, thích hợp với nhiều loại đất như đất pha cát, sét trung bình đến sét nặng, độ pH 6.0-7.4, một số báo mới đây cho thấy có khả năng chịu đựng được pH 8.5 và thấp pH 4.7, chịu đựng được ngập nước nhưng trong thời gian ngắn và đất thoát nước chậm, cây ưa sáng mọc nhanh.
Khả năng: trồng trên đất cát pha và tầng đất sâu, cây có khả năng chống lại các cơn gío bảo ngược lại cây dể bị bật gốc nơi tầng đất nông. Tự cố định đạm thông qua nấm (Bradyhizobium) vì thế đất dưới tán cây rất giàu chất dinh dưỡng và cỏ mọc tốt đưới tán
Công dụng
Gỗ thớ mịn lỏi màu nâu, giác màu trắng rất tốt để làm đồ mộc, trang trí, ván sàn… ở Nhật Bản người ta dùng làm đàn vì giữ âm rất tốt.
Trồng cảnh quang đường phố ( vĩa hè lớn hơn 5m và không bị cơ sở thượng tầng), trường học cùng với Phượng vỹ tạo cho ngôi trường luôn luôn mát và có hoa quanh năm. Trồng cây phân tán để lấy gỗ
Trồng công viên, khuôn viên, khu dân cư, khu công nghiệp tạo bóng, giảm tiếng ồn, hút khói bụi…nhưng cỏ phía dưới tán cây vẫn tốt.
Cây tự ký định đậm thông qua bộ rể tạo cho đất phì nhiêu hơn.
14- Cây phèo heo/ Ruột heo
Rất thích hợp cho nông lâm kết hợp, cảnh quan, môi trường, cây che bóng trong trường học, đường phố, công viên, khuôn viên…và là nguồn cung cấp gỗ gía trị kinh tế chưa được chú trọng.
Tên khoa học: Enterolobium cyclocarpum (Jacq.) Griseb.
Họ: Mimosaceae Trinh nữ
Tên địa phương: Điệp phèo heo, Phèo heo
Cây thường xanh, tán lá hình tròn, phủ gần sát mặt đất, không gai, cao khoảng 25 đến 30m, đường kính ngang ngực 1- 2m, nhiều cành nhánh. Vỏ màu xám sáng có nhiều đốm nhỏ màu trắng, phía trong màu vàng kem. Lá kép lông chim hai lần dài 20 – 40cm, lá chét dài 8 – 15mm; rộng 4 -6mm. Hoa tự đầu màu trắng gần giống hoa mắc cỡ, mọc ở nách lá, ra hoa từ tháng giêng đến tháng 2, trái chín sau 3 tháng. Trái chín vào tháng 4 – 5, non màu xanh, chín đổi thành màu nâu đỏ đậm, trái dẹt giống phèo heo, dài 15 – 20cm, rộng 7 – 12cm có 8 – 18 hạt. Hạt chín màu nâu đỏ sáng, vỏ cứng, hình dẹp; phẳng; dài 14 – 17mm; rộng 8 – 11mm; dầy 6 – 7mm, có thể ăn được.
Cây nguyên sinh rừng nhiệt đới, phân bố khá rộng rải từ 0 – 900m so với mực nước biển, lượng mưa bình quân hàng năm 750 – 2000mm/năm, chịu đựng được 6 tháng mùa khô, đất pha cát hoặc đất sét nặng.
Công dụng:
Cây che bóng và cảnh quan: Ở Trung Mỹ, người ta sử dụng loài cây này trồng để che bóng cho cây cà phê và làm giàu đất. Trồng làm cảnh quan và bóng mát ven đường phố, công viên, sân vườn… Đặc biệt trồng cây che bóng cho các vùng đất mới sang lấp như Nhà Bè, Cần Giờ, Quận 7…
Lá dùng làm thức ăn cho gia súc và phân xanh. Hạt có thể ăn được, tinh bột chứa 35% protein và các chất khoáng khác rất có lợi cho sức khỏe ( Little and others 1988)
Gỗ màu vàng kem, thớ mịn, lỏi giác khó phân biệt, không bị cong vên, nứt tét và chống được mối mọt thích hợp cho đồ thủ công mỹ nghệ, đồ mộc, trang trí nội thất, ván dán, xây dựng, cửa pa nô… Đặc biệt, gỗ không hút ẩm do đó rất thích hợp cho việc trang trí và xây dựng ngoài trời. Hiện nay ở thành phố Hồ Chí Minh và Đồng Nai người ta sử dụng loại gỗ này thay cho gỗ Dầu gió để trang trí nội thất và làm khuôn xương cho đồ nội thất làm bằng song mây.
Thu hoạch hạt giống và bảo quản:
Thường thu hoạch trái từ tháng 4 – 6 trên mặt đất chung quanh gốc cây hoặc từ trên cây bằng sào cắt cành, sau dó đạp nát, tuyển lựa hạt tốt bằng tay.
Bảo quản: Sau khi làm sạch hạt, ta có thể bảo quản hạt trong thùng nhựa để nơi thoáng mát, nhiệt độ không quá 39oC có thể lưu trữ được 13 tháng. Nếu bảo quản ở độ ẩm từ 6% - 8% và nhiệt độ 5oC thì có thể bảo quản được 11 năm và khả năng nẩy mầm 80%( Trung tâm nghiên cứu Nông nghiệp nhiệt đới Ensenja 1997).
Xử lý hạt giống trước khi gieo:
Xử lý bằng cơ giới: mài hoặc cắt đầu hạt ngâm vào nước lạnh khoảng 2 ngày hạt sẽ nẩy mầm.
Xử lý bằng nước sôi: Ngâm hạt giống vào nước sôi khoảng 30 giây, sau đó ngâm vào nước lạnh khoảng 6 – 7 giờ hạt sẽ nẩy mầm.
Trồng: theo kinh nghiệm của nhân dân tại các vùng như Đồng Nai, Bình Chánh, Hốc Môn… cho biết loài cây này rất dễ trồng, mọc nhanh. 7 – 8 tuổi cao khoảng 10 – 15 m, đường kính ngang ngực 10 – 15cm. Gía bán hiện nay khoảng 2 – 3 triệu/m3 gỗ sống tức chưa qua chế biến.